"Κύπρος Θαλασσοφίλητη", η εισβολή του 1974 στη λογοτεχνία

Κύπρος της αγάπης και του ονείρου

Κώστας Μόντης, Της εισβολής

Είναι δύσκολο να πιστέψω

πως μας τους έφερε η θάλασσα της Κερύνειας,

είναι δύσκολο να πιστέψω

πως μας τους έφερε η αγαπημένη θάλασσα της Κερύνειας.

Τηλέμαχος Κάνθος, Δεκέμβρης του '63, 1964, Ξυλογραφία

Τηλέμαχος Κάνθος, Στην Πέτρα της υπομονής, 1976

Αχιλλέας Πυλιώτης, Έτσι θα ζούμε

(Απόσπασμα)

Έτσι θα ζούμε του λοιπού σ’ αυτή τη ρημαγμένη γη

Χωρίς ύπνο, χωρίς ανάσα,

διπλά και τρίδιπλα προδομένοι –από ξένους και δικούς

ξαγρυπνημένοι να πλανιόμαστε μες στο πηχτό σκοτάδι

αλαφιασμένοι να πλανιόμαστε μες στα συντρίμμια  5

ψάχνοντας απελπισμένα για τα παιδιά μας

ανάμεσα στα παραμορφωμένα πτώματα

ανάμεσα στα παραφθαρμένα ονόματα των καταλόγων.

Έτσι θα ζούμε του λοιπού σ’ αυτό τον κατασπαραγμένο τόπο.

Με παραμορφωμένο πρόσωπο από τον τόσο πόνο  10

αλλόφρονες από τις τόσες πληγές της ψυχής μας

θα ψάχνουμε ανάμεσα στα χαλάσματα

να βρούμε τους κρυμμένους τάφους

θα σκάβουμε με τα νύχια

να βρούμε τους δικούς μας  15

να βρούμε ένα σημάδι τους –ένα ρούχο

ένα παπούτσι, ένα χαρτί με τ’ όνομά τους

κι ύστερα σιωπηλά –πού δύναμη να τους κλάψουμε,

έτσι απλά, έτσι κρυφά

να τους ξανασκεπάσουμε με χώμα.  20

(Ύστερα πολύ θα ’ρτουν οι ακολουθίες

οι τελετές, οι επικήδειοι λόγοι

και τα μνημόσυνα). […]

Κώστας Μόντης, Τουρκική εισβολή ΙΙ

Αυτή η κούκλα με το κομμένο χέρι,

που κρεμάστηκε στο παράθυρο

του γκρεμισμένου σπιτιού,

ποιο παιδάκι ήθελε ν’ αποχαιρετήσει,

σε ποιο παιδάκι σύρθηκε ως το παράθυρο

ν’ ανεμίσει το χέρι και της το ’κοψαν;

Κώστας Π. Μιχαηλίδης, Σήματα

η΄

Ο δρόμος προς την Κερύνεια

Ο δρόμος πάει λοιπόν προς την Κερύνεια.

Λίγο πιο πέρα βλέπεις τα βουνά

Μια υποψία η θάλασσα.

– Τα βουνά δεν είναι από σάρκα,

μου είπες. 5

Μένουν απλώς εκεί που ήταν πάντα.

Τους πεθαμένους ποιος τους λογαριάζει;

Πάνω σε μια πλαγιά,

στην κορυφή του άγιου Ιλαρίωνα

ή στο ακρογιάλι; 10

Δεν φτάνει ένα καμπαναριό

ούτε το δέντρο στην πλατεία του Μπέλλα-Παΐς

να τους λυτρώσει.

Ο χαμός περισσεύει

μέσα στους δρόμους 15

εκεί που χτες ακόμα

οι άνθρωποι έπαιζαν το ανύποπτο παιχνίδι τους.

Πόσα χρόνια στέκει αυτό το κάστρο;

Ανεβαίνεις απάνω του

όπως πριν οκτώ αιώνες.   20

Η πέτρα βαριά, η καταπακτή

γυρίζει όπως ο μύλος στο βυθό της γης.

Φωνή χαμένη που έρχεται και ξανάρχεται.

Στην Κερύνεια

που έγινε όνειρο   25

πόσο μας πνίγει τούτος ο καιρός

ασήκωτος ο καιρός που την πατά.

Προς τα πού;

Μάταια κοιτάζεις τα βουνά.

Αυτόν τον δρόμο τον έχουν κλείσει.   30

Κτυπούν ακόμα τον βράχο,

δένουν το βουνό όπως τότε

που οι κόρες του Ωκεανού θρηνούσαν

κάτω απ’ τον ίσκιο του.

Οι ελιές όμως   35

που ρίζωσαν μαζί με τον κύκλο του ήλιου

ξέρουν να περιμένουν.

Πέρασαν μέσ’ από την τραγωδία του ονείρου

που γίνεται χώμα, κρασί, λεμονανθός

που γίνεται ποτήρι πάνω σ’ ένα τραπέζι 40

ενώ οι άνθρωποι γύρω κάθονται να ξεδιψάσουν

στο φτωχό σπίτι του ψαρά

που διάφανο άπλωσε για να χωρέσει ένα καράβι

βουλιαγμένο πριν τρεις χιλιάδες χρόνια στον βυθό.

Δεν τον αφήνεις αυτόν τον δρόμο   45

τον φραγμένο με συρματοπλέγματα.

Βουλιάζει κι αυτός μέσα σου όπως το καράβι

σε πληγώνει μαζί με το σίδερο που τον φράζει

σε διαπερνά όπως τα χώματα το φως.

Τους πεθαμένους δεν μπορείς να τους ξεχάσεις.   50

Θα σε κυνηγήσουν οι Ερινύες

σ’ αυτόν τον δρόμο που πάει προς την Κερύνεια.

Τηλέμαχος Κάνθος, Τέσσερις αιχμάλωτοι, 1976

Κώστας Π. Μιχαηλίδης, Αυτογνωσία

 ε’

Τα χωριά μας είναι πελεκητά

πάνω σε γκρεμούς

ζυμωμένα με πλιθάρι στην αγκαλιά του κάμπου

κι απάνω τους ο θεός

που μας κοιτάζει πίσω από το πρόσωπο   5

με τη διπλή ματιά του

Δουλεύουμε το στάρι και τ’ αμπέλι

κοιμόμαστε στον ίσκιο της πορτοκαλιάς

κι η ελιά μετρά το φως που μας σκεπάζει,

Κι ολημερίς κτίζουμε τα σπίτια μας   10

από χώμα και πέτρα

από θεούς και εικόνες

σπασμένα μάρμαρα και υδρίες πολλές.

Και πάλι βουλιάζουμε στο χώμα

στο σύνορο μιας άλλης γης   15

στην άκρη, που μας κρατά μετέωρους

μαζί με τις πέτρες και τους θεούς μας

Κι όλο και ξανακτίζουμε τα σπίτια μας,

κάτω από τη διπλή ματιά του θεού.

Τηλέμαχος Κάνθος, Θρήνος γυναικών, 1976

Κυριάκος Πλησής, Τα παιδιά

Είχαν έναν μπαξέ και φύτευαν λουλούδια·

κάναν βαρκούλες και τις ρίχνανε στη λίμνη·

σεργιάνιζαν στους κήπους τ’ ουρανού

και στο λιβάδι με τις μαργαρίτες.

Παίζαν με τη φτερούγα του αγγέλου   5

και με το στέμμα της ξανθής νεράιδας·

χτίζαν φωλιές στο στόμα τους τ’ αηδόνια·

γελάγανε κι ανοίγανε οι εφτά ουρανοί.

Ήρθαν απ’ τον βοριά κατακαλόκαιρα

με τα τσεκούρια και με τις φωτιές τους.   10

Ρήμαξαν τον μπαξέ μαδήσαν τα λουλούδια.

Χρόνοι πολλοί καθίσανε στην πλάτη των παιδιών·

ξέχασαν πια πώς να γελάνε.

Ρήνα Κατσελλή, Πρόσφυγας στον τόπο μου

(Aποσπάσματα)

15.7.1974 (10.20΄ π.μ.) :

Ναι, στο πατρικό σπίτι όπως τις χρονιάρες μέρες του 1963. Και τώρα όχι για φασαρίες με αλλόφυλους, παρά για φασαρίες μεταξύ μας. Η Εθνική Φρουρά, λέει η ανακοίνωση ανάμεσα στα εμβατήρια που μεταδίδει ο ραδιοσταθμός, πήρε την εξουσία, για να εμποδίσει «εμφύλιο σπαραγμό» και προσθέτει πως ο Μακάριος είναι νεκρός.

Ακούω τα εμβατήρια περιμένοντας την επόμενη ανακοίνωση και γράφω ψύχραιμα. «Ποιος πάει για το καλύτερο κανείς δεν ξέρει». Μικρά πιόνια για να κερδηθεί το παιχνίδι της Παγκόσμιας Ανοησίας. Πόσες μάνες θα κλάψουν! Τι θ’ απογίνουμε; Δεν ξέρω. Κείνο που έχει σημασία είναι να μη χάσουμε την αξιοπρέπειά μας. Μέσα στη μικρότητα να κρατήσουμε την ταυτότητά μας: Έλληνες Κύπριοι με αξιοπρέπεια 40 αιώνων. Δεν λέω τίποτε άλλο. Η καρδιά μου είναι σφιγμένη κόμπο. […]

2.45΄ μ.μ.:

Βγήκα στη στέγη του σπιτιού. Καλοκαιριάτικο λιοπύρι, κάψα, τζιτζίκια. Κάτω στο βάθος η ελληνική σημαία κυματίζει στο φρούριο της Κερύνειας και γύρω από αυτήν στρατιώτες οπλισμένοι, έτοιμοι με το πρώτο πρόσταγμα να σκοτώσουν, αδελφούς Έλληνες… Ήδη κοντέψαν να ανοίξουν πυρ στα γυναικόπαιδα, που πήγαν να κάμουν συλλαλητήριο…

«Απ’ τα κόκκαλα βγαλμένη των Ελλήνων…» Τι βγήκε από τα κόκκαλα των Ελλήνων; Εμφύλιος σπαραγμός, διχτατορία. Πριν από καιρό βγήκε και Λευτεριά. Πριν από καιρό!... Λίγη λογική αν έβγαινε. Λογική κι αδελφική αγάπη… […]

Τηλέμαχος Κάνθος, Αιχμάλωτος Ι, 1977

[20.07.1974]

[…] Πήγαμε περπατητοί στο ξενοδοχείο, αφήνοντας μισογεμάτα τα φλιτζάνια του τσαγιού. Από πάνω μας βούιζαν πενηνταριές αεροπλάνα, από το φρούριο ακούονταν οι πρώτες ριπές των αντιαεροπορικών. Τρυπώσαμε αμέσως στα υπόγεια του μεγάλου ξενοδοχείου, που ήταν ήδη γεμάτα από τους ξένους τουρίστες και τους υπαλλήλους που έμεναν εκεί.

Σαν πέρασε η πρώτη εντύπωση, βγήκαμε πάνω και δώσαμε ένα γύρο στο ξενοδοχείο. Οι πρώτες ρουκέτες από τα αεροπλάνα έπεσαν ακριβώς στη βορινή ταράτσα του, σπάζοντας τρία τεράστια τζάμια του σαλονιού και του μπαρ. Σαν είδαν όμως πως η αντίσταση ήρθε από το φρούριο, στράφηκαν κατά κει κι όπως φαινόταν το σφυροκοπούσαν άγρια. Κοιτώντας προς τη θάλασσα, είδαμε και τούρκικα πολεμικά πλοία. Τόσο κοντά μας! Η τούρκικη εισβολή, που από τα Χριστούγεννα του 1963 κρεμόταν πάνω από τα κεφάλια μας, ήταν πια γεγονός. Καθυστέρησε 11 χρόνια, μα ήρθε με όλη της την αγριότητα. […]

Ξ ε ν ο δ ο χ ε ί ο D O M E 21.7.1974:

Αυγή. Μόλις που διακρίνω και γράφω. Γύρω πόλεμος, πόλεμος και κανένας δεν ενδιαφέρεται να τον σταματήσει. […]

1.9.1974:

Χτες θυμήθηκα την περικοπή του Ευαγγέλιου «Θησαυρίζετε θησαυρόν εν τω ουρανώ, όπου ούτε σης ούτε σκώληξ αφανίζει, ουδέ κλέπται διορίσσουσι, ουδέ κλέπτουσι». Πόσο κατάλαβα αυτή την περικοπή! Ναι, το ζήτημα είναι να μην αφήσουμε να μας λεηλατήσουν την ψυχή μας. Να μην αφήσουμε τον εσωτερικό μας κόσμο να σκληρύνει, ή να ασκημίσει με τις αδικίες που μας κάνουν. Να μείνουμε και στην προσφυγιά μας αξιοπρεπείς, να’ χουμε πάντα τους ανιδιοτελείς στόχους μας. Και να παλεύουμε. Κι αν μας αδίκησαν, να μη γίνουμε εμείς άδικοι κι αν μας λεηλάτησαν τ’ αγαθά μας, να μη λεηλατήσουμε κι εμείς την ψυχή μας από ό,τι καλό και αγαθό έχει. […]

Τηλέμαχος Κάνθος, Αιχμάλωτος ΙΙ, 1977

Χριστούγεννα 1974:

Τα πρώτα Χριστούγεννα της προσφυγιάς μας. Εύχουμαι να μη ζήσουμε και δεύτερα τέτοια. Εμείς τα περάσαμε χωρίς να πεινάσουμε και να κρυώσουμε. Όμως οι άλλοι; Σήμερα μου ’λειψε πάρα πολύ η Κερύνεια, αν και πάνω από το πατροπαράδοτο πιάτο με τη σούπα αυγολέμονο είπα «Δόξα Σοι ο Θεός», πριν αρχίσουμε το μεσημεριανό.

Να γράψω για το θείο βρέφος, για το θαύμα της αγάπης, για την επί γης ειρήνη; Ο καθένας πρέπει να βρει –να παλέψει για να βρει– την αγάπη και την ειρήνη. Σήμερα η δική μου ψυχή δεν γονάτισε μπροστά στο θείο βρέφος. Όχι από ολιγοπιστία, μα γιατί εδώ και πολλούς μήνες είναι διαρκώς γονατισμένη. […]

Τηλέμαχος Κάνθος, Αιχμάλωτος ΙΙΙ, 1977

30.12.1974:

Προτελευταία μέρα του χρόνου. Συνήθως αυτό τον καιρό έκανα απολογισμό της χρονιάς. Φέτος τι πρέπει να κάνω άραγε; Να μετρήσω τον πόνο μου; Δεν μετριέται ο πόνος αυτού που του τα πήραν όλα. Να κάνω σχέδια για το μέλλον; Έκανα τόσα στις προηγούμενες χρονιές. Πολλά τα είδα να πραγματοποιούνται ύστερα από κόπους και μόχθους. Μελέτες, σκίτσα, πίνακες, νοικοκυριά του σπιτιού, κεντήματα. Όλα χαμένα. Το μόνο που απομένει είναι η ελπίδα του γυρισμού στον τόπο μας, στα λεηλατημένα σπιτικά μας, για ν’ αρχίσουμε από την αρχή. Αυτό δεν είναι, βέβαια, στο χέρι μου, όμως θα διατηρήσω την ελπίδα, ας είναι και στραπατσαρισμένη.

Κάθουμαι στη βαριά σκιά αυτού του πόνου και χαιρετώ τον χρόνο που φεύγει. Κάθουμαι στη βαριά σκιά του και χαιρετώ τον καινούργιο χρόνο που με βρίσκει στην προσφυγιά. Μέσα μου ό,τι ήταν ακλόνητο έχει μείνει. Ό,τι ήμουν εξακολουθώ να είμαι. Κι ό,τι αγαπώ «γεννιέται αδιάκοπα» κι ό,τι αγαπώ «βρίσκεται στην αρχή του πάντα». Κι είναι τόσο ωραίο να βγαίνεις γυμνός από το καμίνι της άδικης συμφοράς και να βλέπεις πως καμιά φλόγα δεν σου τσουρούφλησε την ψυχή, πως δεν μπόρεσαν να σου κάψουν αυτά που κουβαλούσες μέσα σου, γιατί αυτά είναι πιο δυνατά από όλες τις δυνάμεις του κακού. […]

Τηλέμαχος Κάνθος, Η Φυγή, 1977

Τηλέμαχος Κάνθος, Μαύρο Θέρος ' 74

31.12.1974:

Παραμονή για ένα καινούργιο χρόνο, σ’ ένα τόπο που δεν είναι ο «δικός μου», σ’ ένα σπίτι που δεν μου ανήκει, προσπαθώντας να πνίξω την κραυγή που βγαίνει από τις μετέωρες ρίζες μου, καθώς ζητούν να ξαναγυρίσουν στα χώματα, που τις είχαν βάλει οι πρόγονοί μου, εδώ και 40 αιώνες.

Περιμένω τον καινούργιο χρόνο χωρίς καμιάν ευχή για ευτυχία. Τον περιμένω με μια ταπεινή παράκληση: να έχει για μας λιγότερο πόνο και λιγότερη αδικία από τον τωρινό. Αυτό μονάχα.

πηγή : Κείμενα Κυπριακής Λογοτεχνίας Β’, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου

φωτογραφίες : http://library2.ucy.ac.cy/telemachos-kanthos-foundation/artworks/engravings.html

Τηλέμαχος Κάνθος, Στ' αγκαθερά της Τηλλυριάς, 1978